१३ साउन, काठमाडौं । ँसात वर्षमा १७ थरी झञ्झट त भयो, तर अचम्म अचम्मका कहानी फेला पारें’ गाविसका नामसँग जोडिएका कहानी लेखिएको डायरीको ठेली पल्टाउँदै ८० वषिर्य हरिध्वज तिमिल्सिना खत्रीले भन्नुभयो -’बल्लतल्ल खोजी भ्याएँ, अब पुस्तक आउँछ ।’ शनिबार दिउँसो खत्री निवास झम्सीखेल पुग्दा उहाँ मोटो चश्मा लगाएर मेहनतका साथ लेखिएको तथ्य रुजु गर्दै हुनुहुन्थ्यो ।
गाविसको नाम कसरी जुर्यो होला भन्ने खुल्दुली मेटाउन सात वर्षअघि शुरु भएको उहाँको अभियानबाट एउटा महत्वपूर्ण पुस्तक नै तयार हुने भएको छ । झापा स्थायी घर भएका खत्रीले देशभरका ३ हजार ९ सय १५ गाविसका नामसँग जोडिएका थुप्रै रोचक र ऐतिहासिक तथ्य फेला पार्नुभएको छ ।
गाविसको नाम खोतल्दा त्यससँगै रमाइला, रोचक ऐतिहासिक तथ्य पनि जेलिएर आएकाले आफ्नो खोज महत्वपूर्ण बनेको उहाँले बताउनुभयो ।
नाम जुराउने काइदा
एकजना हलीले हलो जोतिरहेको बेला गोरु मर्यो । ऊबेला गाई, गोरु मर्दा सम्बन्धित धनी या हलीले बाबुआमा मरेको बेलाजस्तै गरी क्रिया गर्नुपर्ने चलन थियो । ती हलीले पनि कपाल मुन्डन गरेर मरेको गोरुको क्रिया गरे । बारी जोतेको मेलो, मरेको हलगोरु र कपाल मुन्डन गरेको घटनालाई मेलो, हलो र मुडी मिलाएर मेहलमुडी शब्द भन्यो । कालिकोट जिल्लाको मेहलमुडी गाविसको नामसित जोडिएको रोचक तथ्य हो ।
यस्तै अर्को रोचक कहानीसँग जोडिएको गाविस हो, मकवानपुरको मार्खु । थारु समुदायमा घर आएको पाहुनालाई तमाखु दिएर स्वागत गर्ने चलनबाट यो गाविसको नाम जुरेको खत्रीले पत्ता लगाउनुभएको छ । कोही मान्छे टुप्लुक्क घर आइपुग्यो भने थारु समुदायका मान्छेले ँमाखुर खाइर्ंटु काहु संगारी’ अर्थात ँतमाखु खाने, कसो साथी’ भनेर आगन्तुकलाई स्वागत गर्छन् । माखुरबाट मार्खु गाविसको नाम जुरेको हो ।
अछाममा एउटा गाविस छ, बयला । बयल अर्थात गोरुलाई सुमार्ने ठाउँ भएको हुनाले बयला शब्द जुरेको प त्ता लागेको छ । यस्तै नाङ्लो बुनेर जीविकोपार्जन गर्ने मान्छे बस्ने ठाउँ भएर धादिङको नलाङ भन्ने गाविस बनेको हो ।
सिन्धुलीको डाँडेगुराँस गाविसको नाम कसरी जुर्यो होला रु डाँडाभरी गुराँस फुल्ने भएकाले डाँडेगुराँस भयो होला भन्ने तपाईंको अनुमान छ भने त्यो गलत हुन्छ । ँविवाहमा दुलही बोक्ने डोलीको काठलाई डाँडे भनिन्छ । गुराँसको रुखबाट बनेको डाँडे बलियो मानिन्छ । त्यो ठाउँमा डाँडे बनाउने गुराँस प्रशस्त पाइने भएकाले डाँडेगुराँस नाम भएको रहेछ’ खत्रीले अनलाइनखबरसित भन्नुभयो ।
लिम्बु भाषामा म्याङ भनेको बिरालो र लुङ भनेको ढुंगो हुन्छ । बिरालोको आकारको ढुंगो भएको ठाउँ भएको हुनाले तेह्रथुमको म्याङलुङ नाम जुरेको हो । सल्यानको रीम गाविससँग त झन् अचम्मको किंवदन्ती जोडिएको छ । रीम भनेको जमीन र पानी दुवै ठाउँमा बस्न सक्ने एकप्रकारको माछा हो । सुनसान भएको बेला यो माछा पानीबाट निस्केर आफूलाई पायक पर्ने स्थानमा चर्न जान्छ । यसरी जाँदा उसले बाटोमा एकप्रकारको चिप्लो पदार्थ छाड्ने गर्छ । कुनै खतरा हुने बित्तिकै उ आफू हिँडेको बाटोको त्यही चिप्लोमा चिप्लिएर उतिखेरै पानीमा फर्केर लुक्न सक्छ । यस्तो प्रकारको माछा पाइने ठाउँ भएर रीम गाविस बनेको खत्रीले बताउनुभयो ।
उही नाम, फरक तथ्य
झापाका खत्रीले ७ वर्षको सोधीखोजी र अध्ययन अनुसन्धानबाट एउटै नाम भएको गाविस धेरै जिल्लामा भएको फेला पार्नुभएको छ । तर अचम्म एउटै नाम भएपनि ती गाविससँग जोडिएका तथ्यमा चाहिँ आकाश पातालको फरक छ । देउराली भन्ने गाविस कास्की, गोरखा, नवलपरासी, नुवाकोट, पर्वत, पाल्पा, भोजपुर, रामेछाप र तनहुँमा छ ।
पाल्पाको देउराली गाविसको नाम कसरी बन्यो त रु खत्रीको खोज यस्तो निस्क्यो-’पहाडी भेगको कुनै उपयुक्त र निर्दिष्ट बाटाले अर्को रुप लिने सम्भावना रहेको ठाउँमा म पनि यहाँ आएको थिएँ भन्दै सम्झनाको रुपमा एउटा ढुंगो चढाउने ठाउँ भएर गाउँ देउराली गाविस ।’
भोजपुरको देउराली गाविससँग जोडिएको तथ्य चाहिँ अर्कै छ । ँपहाडको उकालो बाटो सकिएर बिसाउने, थकाई मेटाउने मनोभाव पैदा गर्ने ठाउँमा ढुंगाको खात लागेको ठाउँ भएको गाउँ देउराली गाविस अर्थात जहाँ ढुंगाढुंगामा देउताको बास छ, जहाँ थुम्की थुम्कीमा स्वर्गको आभाष छ को गाउँ देउराली गाविस’ लेखक खत्रीले पत्ता लगाएको तथ्य हो, यो । अरु जिल्लाका देउराली गाविससँग जोडिएको तथ्य पनि फरकफरक रहेको खत्रीले बताउनुभयो ।
यस्तै त्रिवेणी भन्ने गाविस उदयपुर, पर्वत र सल्यानमा पनि छन् । एकभन्दा बढी जिल्लामा दोहोरिने अरु केही गाविससँग पनि फरकफरक तथ्य जोडिएको खत्रीले बताउनुभयो ।
पुस्तक छिट्टै
देशभरका सबै गाविससँग जोडिएको ऐतिहासिक, धार्मिक र साँस्कृतिक तथ्य समेटेर खत्रीले छिटै पुस्तक निकाल्दै हुनुहुन्छ । पुस्तक झण्डै सातसय पृष्ठको हुने अनुमान गरिएको छ । गाविसको नाममा कुनै न कुनै ऐतिहासिक तथ्य लुकेकोले यसलाई उजागर गर्न यो अभियानमा जुटेको उहाँले बताउनुभयो ।
गाविसको नामको अर्थ खोज्न उहाँले नेता, सभासद, गाउँका बृद्धबृद्धा, समाजसेवी, बिभिन्न जातजाति र धार्मिक व्यक्तिहरुको पनि सहयोग लिनुभएको छ । ँसबैको सहयोगले एउटा महत्वपूर्ण दस्तावेज आउँदैछ’ खुशी हुँदै खत्रीले भन्नुभयो-’यो सबैका लागि कामलाग्दो इतिहास बन्नेछ भन्ने मलाई लागेको छ ।’ पुस्तौं पछि पनि उत्तिकै काम लाग्ने पुस्तक भएकाले यसलाई सरकारी तथा गैरसरकारी निकायले पनि सहयोग गर्ने उहाँको विश्वास छ ।
No comments:
Post a Comment